ابوريحان بيروني از دانشمند بزرگ ترك ايران 

 ابوريحان محمد بيروني دانشمند بزرگ ترك 15 سپتامبر در سال 973 ميلادي در منطقه  ترك نشين خوارزم كه در قلمروي آسياي ميانه است به دنيا آمد. زادگاه او كه در آن زمان روستاي كوچكي بود بعداً به «بيروني» تجديد نام داده شده است. بيروني كه 75 سال عمر كرد در 13 دسامبر سال 1048 ميلادي (22 آذر) در شهر ترك نشين غزنه  زاذگاه غزنويان (افغانستان امروز) وفات يافت. بيروني در رياضيات، هيئت (علوم فضايي)، فيزيك، زمين شناسي و جغرافيا سرآمد دانشمندان عصر خود بوده است. دايره المعارف علوم چاپ مسكو، ابوريحان را دانشمند همه قرون و اعصار خوانده است. در بسياري از كشورها نام بيروني را بر دانشگاه ها، دانشكده ها و تالار كتابخانه ها نهاده و به او لقب «استاد جاويد» داده اند. بيروني گردش خورشيد، گردش محوري زمين و جهات شمال و جنوب را دقيقاً محاسبه و تعريف كرده است. خورشيد گرفتگي هشتم آوريل سال 1019 ميلادي را در كوه هاي لغمان (افغانستان كنوني) رصد و بررسي كرد و ماه گرفتگي سپتامبر همين سال را در غزنه به زير مطالعه برد. بيروني علاوه بر زبان  مادري اش تركي  بر زبانهاي يوناني، هندي، عربي،پارسي و حتي «بربر» هم تسلط داشت كتب و رسالات متعدد كه شمار آنها را زائد بر 146 گزارش كرده اند نوشت كه جمع سطور آنها بالغ بر 13هزار است. مهمترين آثار او «التفهيم» در رياضيات و نجوم، «آثار الباقيه» در تاريخ و جغرافيا، «قانون مسعودي» كه نوعي دايره المعارف است و كتاب «ماللهند» درباره اوضاع اين سرزمين از تاريخ و جغرافيا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعي آن. بيروني كتاب دايره المعارف خود را به نام سلطان مسعود غزنوي حاكم وقت كرد،و به او نوشت كه كتاب را به خاطر خدمت به دانش و گسترش آن نوشته است، نه پول.

توضيحات ديگر :

 نزد ابو نصر منصور علم آموخت در 17 سالگي از حلقه اي كه نيم درجه به نيم درجه مدرج شده بود، استفاده كرد تا ارتفاع خورشيدي نصف النهار رادركاث رصد كند، و بدين ترتيب عرض جغرافيايي زميني آن را استنتاج نمايد چهار سال بعد براي اجراي يك رشته از اين تشخيص ها نقشه هايي كشيد و حلقه اي به قطر 15 ذراع تهيه كرد. در 9 خرداد 376 بيروني ماه گرفتگي(خسوفي)رادركاث رصد كرد و قبلاٌ با ابوالوفا ترتيبي داده شده بود كه او نيز در همان زمان همين رويداد را از بغداد رصد كن. اختلاف زماني كه از اين طرق حاصل شد به آنان امكان داد كه اختلاف طول جغرافيايي ميان دو ايستگاه را حساب كنند وي همچنين با ابن سينا فيلسوف برجسته و پزشك بخارايي به مكاتبات تندي در باره ماهيت و انتقال گرما و نور پرداخت در دربار مامون خوارزمشاهي قرب و منزلت عظيم داشته چند سال هم در دربار شمس المعالي قابوس بن وشمگير به سر برده، در حدود سال 404 هجري قمري به خوارزم مراجعت كرده، موقعي كه سلطان محمود غزنوي خوارزم را گرفت در صدد قتل او برآمد و به شفاعت درباريان از كشتن وي در گذشت و او را در سال 408 هجري با خود به غزنه برد در سفر محمود به هندوستان، ابوريحان همراه او بود و در آنجا با حكما و علماء هند معاشرت كرد و زبان سانسكريت را آموخت ومواد لازمه براي تاليف كتاب خود موسوم به تحقيق ماللهند جمع‌آوري كرد.

بيروني به نقاط مختلف هندوستان سفر كرد و در آنها اقامت گزيد و عرض جغرافيايي حدود 11 شهر هند را تعيين نمود خود بيروني مي نويسد كه در زماني كه در قلعه نندنه به سر مي برد، از كوهي در مجاورت آن به منظور تخمين زدن قطر زمين استفاده كرد. نيز روشن است كه او زمان زيادي را در غزنه گذرانده است تعداد زياد رصدهاي ثبت شده اي كه به توسط او در آنجا صورت گرفته است با رشته اي از گذرهاي خورشيد به نصف النهار شامل انقلاب تابستاني سال 398 آغاز مي شود و ماه گرفتگي روز 30 شهريور همان سال را نيز در بر دارد. او به رصد اعتدالين و انقلابين در غزنه ادامه داد كه آخرين آنها انقلاب زمستاني سال 400 بود.

بيروني تاليفات بسيار در نجوم و هيات و منطق و حكمت دارد از جمله تاليفات او قانون مسعودي است در نجوم و جغرافيا كه به نامه سلطان مسعود غزنوي نوشته، ديگر كتاب آثار الباقيه عن القرون الخاليه در تاريخ آداب و عادات ملل و پاره اي مسائل رياضي و نجومي كه در حدود سال 390 هجري به نام شمس المعالي قابوس بن وشمگير تاليف كرده اين كتاب را مستشرق معروف آلماني زاخائو در سال 1878 ميلادي دررليپزيك ترجمه وچاپ كرده و مقدمه اي بر آن نوشته است. ديگر كتاب ماللهند من مقوله في العقل اومر ذوله در باره علوم و عقايد و آداب هنديها كه آن را هم پروفسور زاخائو ترجمه كرده و در لندن چاپ شده است ديگر التفهيم في اوائل صناعه التنجيم در علم هيات و نجوم و هندسه. بيروني هنگامي كه شصت و سه ساله بود كتابنامه اي از آثار محمد بن زكرياي رازي پزشك تهيه نمود و فهرستي از آثار خود را ضميمه آن كرد اين فهرست به 113 عنوان سر مي زند كه بعضي از آنها بر حسب موضوع گه گاه با اشاره كوتاهي به فهرست مندرجات آنها تنظيم شده اند اين فهرست ناقص است زيرا بيروني دست كم 14 سال پس از تنظيم آن زنده بود و تا لحظه مرگ نيز كار مي كرد به علاوه 7 اثر ديگر او موجود است و از تعداد فراوان ديگري هم نام برده شده است. تقريباٌ‌ چهار پنجم آثار او از بين رفته اند بي آن كه اميدي به بازيافت آنها باشد از آنچه بر جاي مانده در حدود نيمي به چاپ رسيده است. علايق بيروني بسيار گسترده و ژرف بود و او تقريباٌ‌ در همه شعبه هاي علومي كه در زمان وي شناخته شده بودند سخت كار مي كرد وي از فلسفه و رشته هاي نظري نيز بي اطلاع نبود اما گرايش او به شدت به سوي مطالعه پديده هاي قابل مشاهده در طبيعت و در انسان معطوف بود در داخل خود علوم نيز بيشتر جذب آن رشته هايي مي شد كه در آن زمان به تحليل رياضي درآمدند. در كاني شناسي، داروشناسي و زبان شناسي يعني در رشته هايي كه در آنها اعداد نقش چنداني نداشتند نيز كارهايي جدي انجام داد اما در حدود نيمي از كل محصولات كار او در اختر شناسي، اختر بيني و رشته هاي مربوط به آنها بود كه علوم دقيقه به تمام معني آن روزگاران به شمار مي رفتند رياضيات به سهم خود در مرتبه بعدي جاي مي گرفت اما آن هم همواره رياضيات كاربسته بود از آثار ديگر بيروني كه هنوز هم در دسترس هستند و مي توان اينها را نام برد: اسطرلاب، سدس، تحديد، چگاليها، سايه ها، وترها، پاتنجلي، قره الزيجات، قانون، ممرها، الجماهر و صيدنه، بيروني در باره حركت وضعي زمين و قوه جاذبه آن دلاليل علمي آورده است و مي گويند وقتي كتاب قانون مسعودي را تصنيف كرد سلطان پيلواري سيم براي او جايزه فرستاد ابوريحان آن مال را پس فرستاد وگفت: من از آن بي نيازم زيرا عمري به قناعت گذرانيده ام و ترك آن سزاوار نيست.